Τετάρτη 30 Νοεμβρίου 2022

Καλό Χειμώνα, Καλό Μήνα! (Δεκέμβριος)

Καλωσορίζουμε τον Χειμώνα, καλωσορίζουμε τον Δεκέμβριο!

με πολύ ενδιαφέρουσες αναφορές σε έθιμα και δοξασίες του λαού μας, σε σχέση με τον κύκλο του φωτός, τις γιορτές των αγίων που τιμώνται μέσα στο μήνα και με τα Χριστούγεννα.

Ο Δεκέμβριος, είναι ο δωδέκατος και τελευταίος μήνας του ηλιακού μας έτους, αλλά ο δέκατος μήνας, όπως το λέει και το όνομά του

(Δεκέμβριος από το λατινικό Decem = Δέκα), από την πρωτοχρονιά της πρώτης Μαρτίου, όταν το έτος των Ρωμαίων ήταν δεκάμηνο.

Όπως γράφει η αείμνηστη καθηγήτρια της λαογραφίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης Α. Κυριακίδου – Νέστορος, από μια πρώτη επισκόπηση της ζωής των Ελλήνων αγροτών, όπως εκτυλίσσεται μέσα στην περίοδο του Δεκεμβρίου, τρεις είναι οι εμπειρίες του χρόνου που προεξάρχουν: το κρύο, το τέλος της σποράς και η μείωση του φωτός. Το Δεκέμβριο έχουμε τις μικρότερες μέρες. Από τα Χριστούγεννα όμως και ύστερα, αρχίζουν να μεγαλώνουν. Ας δούμε τώρα πως οι εμπειρίες αυτές εκφράζονται μέσα από τις γιορτές και τα έθιμα του Δεκεμβρίου.

Το κρύο συνδέεται με τρεις κυρίως γιορτές στην αρχή του Δεκεμβρίου: Της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Σάββα και του Άι – Νικόλα. Λέει η παροιμία “Βαρβάρα βαρβαρώνει, Άι Σάββας σαβανώνει, Άι – Νικόλας παραχώνει”. Στις ορεινές περιοχές “Ήπειρο, Δυτική Μακεδονία, Ρούμελη” το κρύο συνδέεται και με τη γιορτή του Αγίου Ανδρέα.” Ο Άγιος Ανδρέας έφτασε, το κρύο αντρειεύει” λένε, παρετυμολογώντας το Αντρέας από το αντρειεύω. Και δίνουν σ’ ολόκληρο το μήνα Δεκέμβριο το όνομα Αντριάς ή Ντριάς. Κάθε κοινωνία, όπως είναι φυσικό, μορφοποιεί το περιεχόμενο του χρόνου με το δικό της τρόπο, κάνει τη δική της ελεύθερη επιλογή.

Η δεύτερη εμπειρία του χρόνου που σημειώσαμε για το Δεκέμβριο είναι το τέλος της σποράς. Εκφράζεται κι αυτή με παροιμίες φράσεις, όπου κυριαρχεί η χρήση της παρετυμολογίας. Με άλλα λόγια, η μορφή που παίρνει ο λόγος επηρεάζεται από τον ηχητικό συσχετισμό των λέξεων. Αυτό σημαίνει παρετυμολογία – όπως λ.χ. στην έκφραση “Ο Αντριάς αντρειεύει το κρύο”, όπου η ηχητική συνάφεια ερμηνεύεται σαν αιτιώδης σχέση.Ως προς τη σπορά τώρα, λένε: “Δεκέμβρης, δίκιος σπόρος” ή “Δικέμβρη, δίκια σπέρνε”. Δίκια σημαίνει εδώ ότι ο ζευγάς δεν πρέπει να ρίχνει το σπόρο μήτε πολύ αριά, μήτε πολύ πυκνά, γιατί το χώμα είναι αρκετά ποτισμένο από τη βροχή πια κι έτσι δεν υπάρχει φόβος μήπως δε φυτρώσει μέρος του σπόρου ή μήπως δεν τραφεί αυτός που θα φυτρώσει. Η παρετυμολογία είναι ανάμεσα στο δίκιος και στο Δεκέμβριο.Για το Δεκέμβριο λένε: “Βαρύς χειμώνας, βαρύ καλοκαίρι” και αντίθετα “ελαφρύς χειμώνας, ελαφρύ καλοκαίρι” που σημαίνει πως αν δεν έχουμε χιόνια το χειμώνα, τότε και τ’ αμπάρια θα είναι άδεια, γιατί το λένε και οι παροιμίες:

“Ο Δεκέμβρης, κρύο αντρειώνει”

“Χιόνι του Δεκεμβρίου, χρυσάφι του καλοκαιριού”

Στις 4 Δεκεμβρίου γιορτάζεται η Αγία Βαρβάρα που θεωρείται προστάτιδα των παιδιών κατά της ευλογίας. Οι γυναίκες δε σκουπίζουν σήμερα “για το καλό των παιδιών”. Λένε ακόμη πως ό,τι καιρό κάνει της Αγίας Βαρβάρας το ίδιο θα έχουμε και τα Χριστούγεννα.[…]

Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, ο πατέρας της μεγαλομάρτυρος Βαρβάρας, φανατικός ειδωλολάτρης, επειδή η κόρη του μοίρασε όλη της την περιουσία για την αγάπη του Χριστού, της έβγαλε όλα τα δόντια κι από τότε η Βαρβάρα δεν μπορούσε να τρώει παρά μόνο μελόπιτες. Γι’ αυτό, στα περισσότερα χωριά του Βοΐου, την ημέρα της γιορτής της κάνουν λαγγίτες και τις περιχύνουν με σιρόπι.Η Αγία Βαρβάρα, όπως είπαμε παραπάνω, προστατεύει τα παιδιά από τη βλογιά. Για να την ευχαριστήσουν για την καλή της διάθεση που έχει, να θεραπεύσει πρόθυμα την κακή αυτή αρρώστια, αλλά και άλλες, της προσφέρουν προκαταβολικά ωραία γλυκίσματα, που φτιάχνουν οι μητέρες με τα κορίτσια του σπιτιού ή της γειτονιάς. Τα γλυκίσματα αυτά τα τοποθετούν στα σταυροδρόμια κι αφού τα διαβάσει ο παπάς του χωριού, τα μοιράζουν στον κόσμο.

Το έθιμο θυμίζει τις ίδιες συνήθειες που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες. Κι εκείνοι τοποθετούσαν εκλεκτά και νόστιμα γλυκίσματα στα σταυροδρόμια για να τιμήσουν τη θεά Εκάτη που εκείνη προστάτευε τα παιδιά.Την έλεγαν Τριοδίτιδα, δηλαδή θεά των τριάδων που συχνάζει στα σταυροδρόμια, στα τρίστρατα.

Παλιότερα, σε πολλά χωριά έβραζαν ρεβίθια και τα μοίραζαν μεταξύ τους. Τα ρεβίθια συμβόλιζαν τα σπυριά της βλογιάς, από την οποία τους προστάτευε η Αγία.

Τα περισσότερα χριστιανικά κράτη την θεωρούν προστάτρια του πυροβολικού. Αυτό εξηγείται από τη δοξασία ότι ο πατέρας της, μετά τον αποκεφαλισμό της κόρης του, σκοτώθηκε από τρομερό κεραυνό που έπεσε στο καφάλι του.

Σε ‘μας, η καθιέρωση της Αγίας Βαρβάρας ως προστάτριας του πυροβολικού έγινε στα 1829. Από τότε, γιορτάζεται κάθε χρόνο με τελετές, ομιλίες, κεράσματα και άλλες εκδηλώσεις στα κέντρα του στρατιωτικού αυτού σώματος.

Η Αγία Βαρβάρα, επίσης, θεραπεύει όλες τις κακές μεταδοτικές αρρώστιες, όταν ο άρρωστος ζητήσει με θερμή πίστη τη βοήθεια και την προστασία της.

Το λέει και ο σχετικός εκκλησιαστικός ύμνος “Λοιμικών νοσημάτων λώβην αφανίζουσα, πάσι τοις πιστοίς παρέχει ιάματα”.

Στις 5 Δεκεμβρίου γιορτάζεται ο Άγιος Σάββας.

Στις 6 Δεκεμβρίου γιορτάζεται ο Άγιος Νικόλαος που είναι από τους πλέον λατρευτικούς Αγίους και εικονίζεται στην εκκλησία γέροντας, με λευκή γενειάδα.

Μια παροιμία λέει:

“Άγια Βαρβάρα μίλησε και ο Σάββας απεκρίθη.

Μαζέψτε ξύλα και άχυρα και σύρτε και στο μύλο,

γιατί Άι – Νικόλας έρχεται στα χιόνια φορτωμένος”.

Από τη γιορτή του Αγίου Νικολάου αρχίζει ο χειμώνας να γίνεται πιο ψυχρός, αρχίζει η κακοκαιρία και ξεσπούν στις θάλασσες θύελλες και φουρτούνες, από τις οποίες μας προστατεύει ο Άγιος Νικόλας που αντικατέστησε τον αρχαίο θεό Ποσειδώνα. Γι’ αυτό και είναι προστάτης των ναυτιλλομένων και, κατά την παράδοση, τα ρούχα του είναι πάντοτε βρεγμένα.

Πολλοί αγιογράφοι τον παριστάνουν καραβοκύρη. Όμως, τα συχνά ναυάγια, οι πάμπολλες περιπέτειες και οι κακουχίες στη θάλασσα τον κούρασαν και αποφάσισε να την εγκαταλείψει. Πήρε στον ώμο ένα κουπί κι άρχισε την περιπλάνηση στα μεσόγεια. Προχωρούσε, προχωρούσε, έδειχνε το κουπί στους διαβάτες και τους ρωτούσε να του πούνε τι είναι αυτό. Όσο, λοιπόν, εκείνοι αναγνώριζαν, τόσο εκείνος προχωρούσε κι όλο πιο πολύ απομακρυνόταν από τη θάλασσα.

Κάποτε, ωστόσο, απάντησε ανθρώπους που δεν είχαν ιδέα από κουτί, από θάλασσα και ναυτικό και στο ερώτημά του τι ήταν εκείνο που κρατούσε, απάντησαν πως είναι ξύλο. Έστησε τότε τη σκηνή του ο Άγιος εκεί, μακριά από τη θάλασσα και αγίασε.

Τούτη τη λαϊκή παράδοση ο λαός μας την αναφέρει πιο πολύ για τον Προφήτη Ηλία, αναφέρεται όμως και στον Άγιο Νικόλαο, ο οποίος, παρ’ όλη του την απόφαση να μη διατηρήσει καμία σχέση με τη θάλασσα, δεν μπόρεσε να τους αφήσει να θαλασσοπνίγονται και, όπως λέει η παράδοση, προσευχόταν γι’ αυτούς συνέχεια, ενώ, μετά το θάνατό του, γυρνάει πάνω από τις θάλασσες για να τους σώζει όταν κινδυνεύουν.

Στις 9 Δεκεμβρίου είναι η γιορτή της Αγίας Άννας και λένε “η ημέρα παίρνει άνεση”.

Στις 12 Δεκεμβρίου γιορτάζεται ο Άγιος Σπυρίδωνας και είναι ο κατ’ εξοχήν Άγιος της Κέρκυρας, όπου εκεί βρίσκεται και το λείψανό του. Στη Σιάτιστα, ο Άγιος Σπυρίδωνας θεωρείται προστάτης των υποδηματοποιών και τελούν κατά την ημέρα αυτή Θεία Λειτουργία με αρτοκλασία.

Λένε πως του Αγίου Σπυρίδωνα “η ημέρα μεγαλώνει σπυρί – σπυρί”.

Στις 15 Δεκεμβρίου είναι του Αγίου Ελευθερίου που τον γιορτάζουν ιδιαίτερα οι έγκυες γυναίκες, για να λευτερώνονται εύκολα και ανώδυνα. Και βλέπουμε στη λειτουργία του να είναι γεμάτη η εκκλησία από ετοιμόγεννες που προσεύχονται στον Άγιο για να “δίνει καλή λευτεριά”.

Στις 16 Δεκεμβρίου είναι του Αγίου Μόδεστου που θεωρείται προστάτης των ζώων. Ο Μόδεστος ήταν αρχιεπίσκοπος Ιεροσολύμων και το συναξάρι του αναφέρει ότι ανέστησε πολλά ζώα. Γι’ αυτό συνδέθηκε μαζί τους. Σε πολλά μέρη της Ελλάδος, στη γιορτή του Αγίου, δίνουν στα ζώα τριμμένους άρτους και αντίδωρο από την εκκλησία για να φάνε τα ζώα και να γίνουν γερά. Στη Λήμνο, οι ζευγάδες κάνουν κόλυβα που τα πηγαίνουν στην εκκλησία και τα διαβάζει ο παπάς και τα ρίχνουν έπειτα στην ταγή για τα ζώα.Στις 20 Δεκεμβρίου είναι η γιορτή του Αγίου Ιγνατίου. Στις 19 Δεκεμβρίου, παραμονή της γιορτής του Αγίου, τότε που η αύξηση του φωτός είναι κιόλας σημαντική (με το παλιό ημερολόγιο, εννοείται), παρετυμολογώντας και αυτού του Αγίου το όνομα, έλεγαν “αύριο είναι ο Άγιος Αγνάντιος, αγναντεύει ο ήλιος προς το καλοκαίρι”.

Στις 23 Δεκεμβρίου στη Σιάτιστα γιορτάζονται με πρωτότυπο και πανηγυρικό τρόπο τα Κόλιαντα. Το βράδυ της ημέρας αυτής, ανάβονται οι κλαδαριές, μεγάλες φωτιές από ξερά χόρτα, το λεγόμενο “Λόζιο”, που συμβολίζουν τις φωτιές που άναψαν οι ποιμένες στη Βηθλεέμ για να αναγγείλουν τη γέννηση του Χριστού. Οι κλαδαριές ανάβονται παρουσία των τοπικών αρχών και πλήθους κόσμου, ενώ τα τοπικά μας όργανα, χωρίς διακοπή, παίζουν το παρακάτω τραγούδι και τα παιδιά χτυπούν κουδούνια (κυπρά, γκαβανούζις και τσιουκάνια).Πιδιά μ’ ήρθαν τα κόλιαντα κι όλοι να τοιμασθήτι

πάρτι κι τις τζιουμάκις σας κι στουν Άι-Λιά να βγήτι

κι απ’ τουν Άι-Λιά στουν Πρόδρομου στα τρία τα πηγάδια.

Ικεί θα γεν’ το σύναγμα κι όλου του συναγώγι,

θα ανάψουμε τις κλαδαριές θα πούνε και του χρόνου.

Το πρωί στις 24 Δεκεμβρίου, τα παιδιά, έχοντας στον ώμο ένα σακούλι και στα χέρια ένα ειδικό ξύλο που είναι χοντρότερο στο ένα άκρο και που ονομάζεται “τζιουμάκα”, πηγαίνουν σ’ όλα τα σπίτια και μαζεύουν τα κόλιαντα. Με τις τζιουμάκες χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών και λένε το τραγούδι που ταιριάζει για κάθε περίσταση. Αφού τραγουδήσουν, ανοίγει η πόρτα και η νοικοκυρά, χαρούμενη, προσφέρει τα κόλιαντα στα παιδιά, τα οποία όλα μαζί φωνάζουν δυνατά “ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ”.

Στις 25 Δεκεμβρίου γιορτάζονται τα Χριστούγεννα, η μεγαλύτερη γιορτή της Χριστιανοσύνης. Σε πολλά μέρη, τα Χριστούγεννα έδωσαν και το όνομά τους στο μήνα: Χριστουγεννάρης, Χριστουγεννάς. Στα ευαγγέλια δε μνημονεύεται ο μήνας που γεννήθηκε ο Χριστός. Η γιορτή των γενεθλίων του θεσπίστηκε για τις 25 Δεκεμβρίου από τους χριστιανούς της Ρώμης γύρω στα 335 μ.χ., όπως αναφέρει η λαογράφος Α. Κυριακίδου – Νέστορος. Το έκαναν αυτό για να παραμερίσουν τον περσικό θεό Μίθρα, που είχε το γενέθλιό του την ίδια μέρα. [….]

Ο ήλιος, τις μέρες αυτές, βρίσκεται στο χειμερινό ηλιοστάσιο. Από εδώ και πέρα, οι μέρες αρχίζουν να μεγαλώνουν. Ο ήλιος κατά κάποιο τρόπο ξαναγεννιέται. Ο Χριστός συνδέθηκε με τον ήλιο, για να μπορέσει να εκτοπίσει το Μίθρα. Στην υμνογραφία των Χριστουγέννων, υπάρχουν πολλές μεταφορές και παρομοιώσεις που φανερώνουν το σύνδεσμο του Χριστού με τον ήλιο: “Ανέτειλας, Χριστέ, εκ Παρθένου, νοητέ Ήλιε της Δικαιοσύνης”. Και στο απολυτίκιο της γιορτής: “Η Γέννησίς σου, Χριστέ ο Θεός, ανέτειλε το κόσμω το φως το της Γνώσεως. Σε προσκυνείν, τον Ήλιον της Δικαιοσύνης και Σε γιγνώσκειν εξ ύψους Ανατολήν…”.

Η αύξηση και η μείωση του φωτός είναι ένα φυσικό φαινόμενο, το κατεξοχήν φαινόμενο που επηρεάζει τη ζωή πάνω στη γη. Επηρεάζει, λοιπόν, και τη ζωή του σταριού που αποτελεί τη βασική τροφή των Ελλήνων από τα νεολιθικά χρόνια ως σήμερα. Ας θυμηθούμε για μια ακόμη φορά τη σχέση του ηλιακού κύκλου με τον κύκλο των γεωργικών εργασιών: Χειμερινή τροπή – τέλος σποράς, θερινή τροπή, τέλος θερισμού, εαρινή ισημερία – τα στάχυα αρχίζουν να ψηλώνουν, φθινοπωρινή ισημερία, προετοιμασία σποράς. Αυτός ο συσχετισμός των δυο επιπέδων, του ουρανού και της γης, που αντιστοιχεί στο φυσικό, θα λέγαμε, ημερολόγιο, πρέπει να συμπληρωθεί και μ’ έναν άλλο συσχετισμό, που θα μας φέρει στο επίπεδο του πολιτισμού. Το φυσικό ημερολόγιο συσχετίζεται με τον πολιτισμό του κάθε τόπου και μεταφράζεται σε εορτολόγιο – λαϊκό και επίσημο. Μιλήσαμε για τη σχέση ήλιου – Χριστού και για την τοποθέτηση των Χριστουγέννων στο χειμερινό ηλιοστάσιο. Είναι ενδιαφέρον να δούμε τώρα πώς η εκκλησία μορφοποίησε και τις άλλες τρεις κρίσιμες καμπές στον κύκλο του ήλιου, πώς τις έχει εντάξει στο εορτολόγιό της.

Χρησιμοποίησε για το σκοπό αυτό δυο μορφές, του Χριστού και του Ιωάννη του Προδρόμου και τοποθέτησε τα κρίσιμα σημεία της ζωής τους στις ηλιακές τροπές και τις ισημερινές, αντίστοιχα, με τρόπο συμμετρικό και αντίστροφο.

Χειμερινές τροπές, 25 Δεκεμβρίου – γέννηση Χριστού.

Θερινές τροπές, 24 Ιουνίου – γέννηση Ιωάννη Προδρόμου.

Εαρινή ισημερία, 25 Μαρτίου – σύλληψη Χριστού. Ευαγγελισμός.

Φθινοπωρινή ισημερία, 25 Σεπτεμβρίου – σύλληψη Προδρόμου.

Η αιτιολογία αυτής της συμμετρικής και αντίστροφης τοποθέτησης βρίσκεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, όπου ο Πρόδρομος εξηγεί στους μαθητές του ότι δεν είναι αυτός ο Χριστός, αλλά εκείνος τον οποίο βάφτισε στον Ιορδάνη Ποταμό. Και είναι τώρα αυτός, ο Πρόδρομος, ικανοποιημένος που η δόξα εκείνου, του Χριστού, αυξάνει καθημερινά. Γιατί, όπως λέει, “εκείνον δεί αυξάνειν, εμέ δε ελαττούσθαι”. Αυτός, λοιπόν, είναι ο λόγος που, σε σχέση με τον ήλιο, ο Χριστός τοποθετήθηκε στην αύξηση, ενώ ο Πρόδρομος στη μείωση του φωτός.

Εχθρός του ήλιου είναι το σκοτάδι. Τα όντα που συμβολίζουν το σκοτάδι ζουν όλο το χρόνο στα έγκατα της γης και είναι εχθροί του ήλιου, οι καλικάτζαροι της λαϊκής μας παράδοσης: μαύροι, κουτσοί, ελεεινοί, με κάθε λογής κουσούρια. Όλο το χρόνο η δουλειά τους είναι να πριονίζουν το δέντρο που κρατάει τη γη. Και όταν δεν μένει παρά μια μονάχα κλωστίτσα για να κοπεί το δέντρο και να χαλάσει ο κόσμος, τότε, την παραμονή των Χριστουγέννων, ανεβαίνουν πάνω στη γη, όπου μένουν δώδεκα μέρες, ως την παραμονή των φώτων. Ευτυχώς, σ’ αυτό το διάστημα, το δέντρο του κόσμου ξαναγίνεται όπως πρώτα. Αυτό το δέντρο είναι ο ήλιος, γιατί χάρη σ’ αυτόν υπάρχει ετούτη η φύση, μέσα στην οποία και χάρη στην οποία ζούμε.

Οι εχθροί του ήλιου, οι καλικάτζαροι, αρχίζουν ξανά να το ροκανίζουν αυτό το δέντρο του ήλιου, το δέντρο της ζωής, ως την παραμονή των επόμενων Χριστουγέννων.

αποσπάσματα από άρθρο του:

Γεώργιου Μ. Μπόντα

Τέως Δ/ντή της Μανουσείου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Σιάτιστας – Λαογράφου

Πηγή κειμένου: Το Βόιον

κινούμενες εικόνες από gifomania , Google images και από το Σπιτάκι της Μέλιας

επιμέλεια ανάρτησης: ιστολόγιο “Αντέχουμε…”

Καλό και ευλογημένο μήνα και καλό χειμώνα!!!

ιστολόγιο “Αντέχουμε…”