Ως πόλη που είχε τη διεύθυνση των Ολυμπιακών Αγώνων, η Ήλις υποδεχόταν και φιλοξενούσε τους αθλητές που συμμετείχαν στους αγώνες και τους συνοδούς τους

Πρωτεύουσα του κράτους των Ηλείων και διοργανώτρια πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων επί μία χιλιετία και πλέον, η αρχαία πόλη της

Ήλιδος αποτελεί το σημαντικότερο αρχαιολογικό χώρο της Περιφερειακής Ενότητας Ηλείας μαζί με εκείνον της Ολυμπίας.

Η Ήλις, πόλη-λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων κι ως εκ τούτου θρησκευτικό, πολιτικό και αθλητικό κέντρο ολόκληρου του ελληνικού κόσμου κάθε τέσσερα χρόνια, συνδέθηκε άμεσα στη μυθολογική παράδοση με τον Ηρακλή, καθώς αυτός πραγματοποίησε εδώ έναν από τους άθλους του, τον καθαρισμό της κόπρου των στάβλων του βασιλιά Αυγεία.

Ο πρώτος συνοικισμός της Ήλιδος ανάγεται κατά την αρχαία παράδοση στα χρόνια του βασιλιά Οξύλου (12ος αιώνας π.Χ.). Όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα των επιφανειακών και των ανασκαφικών ερευνών (λίθινα εργαλεία, πήλινα νεολιθικά αγγεία, τάφοι και κεραμική της Εποχής του Χαλκού), η περιοχή της Ήλιδος κατοικήθηκε αδιάκοπα από τους Προϊστορικούς Χρόνους, πολύ πριν αναπτυχθεί η πόλη των Ιστορικών Χρόνων.

Η Ήλις των Ιστορικών Χρόνων, καρπός της συνένωσης των κωμών της περιοχής  το 471 π.Χ., ήταν μια πολυάνθρωπη ατείχιστη πόλη, που ήταν οργανωμένη με βάση το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα και διέθετε νομισματοκοπείο. Ως πόλη που είχε τη διεύθυνση των Ολυμπιακών Αγώνων, η Ήλις υποδεχόταν και φιλοξενούσε τους αθλητές που συμμετείχαν στους αγώνες και τους συνοδούς τους, οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να διαμείνουν εκεί ορισμένο χρονικό διάστημα πριν από τη διεξαγωγή των αγωνισμάτων. Οι αθλητές γυμνάζονταν στις αθλητικές εγκαταστάσεις της πόλης, ενημερώνονταν για τους κανονισμούς των αγώνων, συμμετείχαν στους προκριματικούς αγώνες και παρακολουθούσαν τις πολιτιστικές εκδηλώσεις που διοργάνωνε προς τιμήν τους η Ήλις.

Ο περιηγητής Παυσανίας επισκέφθηκε την πόλη της Ήλιδος γύρω στο 170 μ.Χ., όταν αυτή βρισκόταν υπό ρωμαϊκή κατοχή και διατηρούσε σχεδόν αναλλοίωτο τον πολεοδομικό ιστό των Κλασικών Χρόνων. Η ιστορία της Ήλιδος δεν τερματίστηκε ούτε με τις βαρβαρικές επιδρομές του 3ου και του 4ου αιώνα μ.Χ. ούτε με την οριστική κατάργηση των Ολυμπιακών Αγώνων το 393 μ.Χ. Όπως φανερώνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, η Ήλις διατηρούσε κατά τους Πρώιμους Χριστιανικούς Χρόνους ένα μέρος από την αίγλη του παρελθόντος.

Οι ανασκαφικές έρευνες έχουν αποκαλύψει τμήματα της αγοράς και της κυρίως πόλης. Την εικόνα της Ήλιδος συνέθεταν μεγαλοπρεπή οικοδομήματα, πολυάριθμοι ναοί και στοές, γυμνάσιο, βουλευτήριο, θέατρο (οικοδόμημα του 4ου αιώνα π.Χ., με μετασκευές των Ρωμαϊκών Χρόνων), δρόμοι με παρόδια κτίρια, ιδιωτικές κατοικίες με φροντισμένα αίθρια και ψηφιδωτά δάπεδα, καταστήματα, εργαστήρια, λουτρά και οργανωμένα νεκροταφεία (τάφοι Κλασικών, Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών Χρόνων με πολλά και σημαντικά κτερίσματα).

Οι επισκέπτες της αρχαίας πόλης της Ήλιδος μπορούν να επισκεφθούν και το ιδιαίτερα αξιόλογο Αρχαιολογικό Μουσείο Ήλιδος. Στους σύγχρονους εκθεσιακούς χώρους του εκτίθενται ευρήματα που προέρχονται από την πόλη-λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων και χρονολογούνται από τους Προϊστορικούς έως τους Υστερορωμαϊκούς Χρόνους.

https://www.in.gr/2022/02/15/life/diakopes/the-experts-way/ilis-proteyousa-tou-kratous-ton-ileion/